Памяткі

Як пісаць сачыненне

1. Выразнае чытанне твора

 2. Акрэсліць тэму і ідэю

Аб чым расказваецца, да якога вываду падвёў аўтар.

 3. Праблематыка

Якія праблемы ўзнімаюцца: часу, эпохі, жыцця чалавека, свае асабістыя.

 4. Аўтар і лірычны герой

Хто ён, які ён

 5. Аўтабіяграфізм твора

Калі ведаем: дзяцінства, юнацтва, успаміны, перажытае, прырода, мова – што склала жыццёвы набытак аўтара і надае твору пераканаўчасць і верагоднасць

 6. Манера апавядання

Перадаў захапленне, проста паведаміў, расказаў пра нейкую падзею, нешта абагуліў, зрабіў вывад, апісаў прыгыжосць нечага, перадаў напружанасць дзеяння, падкрэсліў трагізм моманту, абурэнне, радасць, асалоду, трывогу, гнеў, горыч, жудасць.

 7. Манера выказвання

Стрыманая, строгая ці экспрэсіўна-эмацыянальная.

 8. Які ён перад намі

Сціплы, сарамлівы, даверлівы і эмацыянальны, няўрымслівы, цярплівы, стрыманы, пазбаўлены самалюбавання.

 9. Сюжэт (калі ёсць)

 10. Кампазіцыя (калі ёсць)

 11. Жанр твора

Аповесць, верш-заклік, успаміны, адозва, роздумы, споведзь, эсэ, балада, эпітафія і г.д.

 12. Тэматычная разнавіднасць

Грамадзянская, філасофская, інтымная, пейзажная

 13. Лексічны аналіз

Асаблівасці словаўтварэння, шматзначнасць, аўтарская лексіка, дыялектызмы, перыфразы, аўтарскія неалагізмы

 14. Фанетычныя асаблівасці

Алітэрацыя – паўтарэнне зычных, асананс – паўтарэнне аднолькавых або падобных галосных гукаў, гукаперайманне ( Л – мілагучнасць, мяккасць; С – свіст ветру, шум лесу; Ж – журчанне)

 15. Паэтычны сінтаксіс

Парадак слоў (прамы і адваротны), рытарычныя звароты, клічнікі, паўторы, шматкроп’і, працяжнікі, анафара, эпіфара, рэфрэн, паралелізм, антытэза (супрацьпастаўленне), якія часціны мовы часцей паўтараюцца і для чаго, тыпы сказаў

 16. Мастацкія тропы

Эпітэты, метафары, іронія, гумар і г.д.

 17. Інтанацыя выказвання ў вершы

 18. Вершаваныя памеры

Рыфма, рытміка ці верлібр(белы верш)

Схема аналізу літаратурна-мастацкага твора

1. Гісторыя стварэння.

2.Тэматыка.

3. Праблематыка.

4.   Ідэйная накіраванасць твора і яго эмацыянальны пафас.

5. Жанравая своеасаблівасць.

6. Асноўныя мастацкія вобразы ў іх сістэме і ўнутраных сувязях.

7. Цэнтральныя персанажы.

8. Сюжэт і асаблівасці пабудовы канфлікту.

9.   Пейзаж, партрэт, дыялогі і маналогі персанажаў, інтэр'ер, абстаноўка дзеяння.

10. Моўная пабудова твора (аўтарскае апісанне, аповед, адступленні, развагі).

11.   Кампазіцыя сюжэта і асобных вобразаў, а таксама агульная архітэхтоніка (будова мастацкага твора, узаемасувязь састаўных частак і элементаў твора, напрыклад некалькі сюжэтных ліній, пазасюжэтных элементаў; у адрозненне ад кампазіцыі мае на ўвазе знешнюю структуру твора, у тым ліку падзел на часткі, раздзелы, строфы і г.д.) твора.

12. Месца твора ў творчасці пісьменніка.

13.   Месца твора ў гісторыі беларускай і сусветнай літаратуры.

 Агульны план адказу на пытанне аб значэнні творчасці пісьменніка

 I.       Роля     пісьменніка     ў     развіцці     беларускай літаратуры.

II.     Месца   пісьменніка   ў   развіцці   еўрапейскай (сусветнай) літаратуры.

1.   Асноўныя   праблемы   эпохі   і   адносіны   да   іх пісьменніка.

2.   Традыцыі і наватарства пісьменніка ў галіне:

а) ідэй:

б) тэматыкі, праблематыкі;

в)творчага метаду і стылю;

г) жанру;

д)моўнага стылю.

III.       Ацэнка     творчасці     пісьменніка     класікамі літаратуры, крытыкі.

Прыкладны план характарыстыкі мастацкага вобраза-персанажа

Уступ. Месца персанажа ў сістэме вобразаў твора.

Галоўная     частка. Характарыстыка     персанажа     як пэўнага сацыяльнага тыпу.

1.   Сацыяльнае і матэрыяльнае становішча.

2.   Знешні воблік.

3.   Своеасаблівасць   светаўспрымання   і   светапогляду, кола разумовых інтарэсаў, схільнасцяў і звычак:

а)     характар   дзейнасці   і   асноўных   жыццёвых імкненняў;

б) уплыў на тых, хто акружае (асноўная сфера, віды і тыпы ўздзеяння).

4.   Сфера пачуццяў:

а) тып адносін да тых, хто акружае героя;

б) асаблівасці ўнутраных перажыванняў.

5. Аўтарскія адносіны да персанажа.

6. Якія рысы асобы героя выяўляюцца ў творы:

а) пры дапамозе партрэта;

б) у аўтарскай характарыстыцы;

в) праз характарыстыку іншых дзеючых асоб;

г) пры дапамозе перадгісторыі або біяграфіі;

д) праз шэраг учынкаў;

е) у размоўнай характарыстыцы;

ж) праз “суседства" з іншымі персанажамі;

з) праз абсталяванне, якое акружае персанаж.

Заключэнне.Якая   грамадская       праблема   прывяла аўтара да стварэння дадзенага вобраза?

 Як падрыхтавацца да выразнага чытання тэксту

1.   Уважліва прачытайце тэкст. Уявіце тое, пра што ў ім гаворыцца.

2.   Вызначце тэму, асноўную думку, асноўны тон выказвання.

3. Падумайце, з якой мэтай вы будзеце чытаць тэкст.

4.   Падкрэсліце самыя важныя ў сэнсавых адносінах словы, г.зн. словы, на якія падае лагічны націск.

5. Пазначце паўзы.

6.   Падумайце, як вы зможаце выкарыстаць іншыя сродкі выразнасці вуснай мовы, напрыклад: тэмп маўлення, гучнасць голасу.

План разбору лірычнага твора

I. Дата напісання верша.

II. Рэальна-біяграфічны і фантастычны каментарый.

ІІІ.Жанравая асаблівасць.

ІУ.Ідэйны змест:

1.   Вядучая тэма.

2.   Асноўная думка.

3.   Эмацыянальная афарбоўка пачущяў, якая выражана ў вершы ў яе дынаміцы ці статыцы.

4.   Знешняе ўражанне і рэакцыя на яго.

5.   Перавага грамадскіх або асабістых інтанацый.

У. Структура верша:

1.   Супастаўленне і развіццё асноўных слоўных вобразаў па:

а) падабенстве;

б) кантрасце;

в) сумежнасці;

г) асацыяцыі;

д) разважаннях.

На гэтай аснове прыйсці да вывадаў.

2.   Асноўныя выяўленчыя сродкі іншасказання, якія выкарыстоўваюцца аўтарам: метафара, метанімія, сінекдаха, параўнанне, алегорыя, сімвал, гіпербала, літота, іронія (як троп), сарказм, перыфраза.

3.   Размоўныя асаблівасці ў плане інтанацыйна-сінтаксічных фігур: эпітэт, паўтор, антытэза, інверсія, паралелізм, рытарычнае пытанне, звароты і г. д.

4.   Асноўныя асаблівасці рытмікі:

а)     танічнае     вершаскладанне,     сілабічнае,     сілаба-танічнае. Свабодны верш (верлібр);

б) ямб, харэй, дактыль, амфібрахій, анапест.

5.   Рыфма (мужчынская і жаночая) і спосабы рыфмоўкі (парная, перакрыжаваная, кальцавая), гульня рыфмаў.

6.   Строфіка               (двухрадкоўе,               трохрадкоўе, чатырохрадковая, пяцірадковая, катрэн, секстын, септым, актава, санет).

7.   Эўфанія             (мілагучнасць)             і             гукапіс (алітэрацыя,асананс, дысананс), іншыя віды гукавой інструментоўкі.

Як скласці план тэксту

1. Прачытайце тэкст.

2. Вызначце тэму і асноўную думку тэксту.

3.   Падзяліце тэкст на сэнсавыя часткі, дайце ім загаловак.

4.   Напішыце чарнавік плана. Супастаўце яго з тэкстам і высветліце: ці ўсё істотнае знайшло адлюстраванне ў плане; ці звязаны пункты плана па сэнсе; ці адлюстроўваюць яны тэму і асноўную думку тэксту.

5.   Праверце, ці можна у адпаведнасці з планам пераказаць тэкст.

6.   Акуратна перапішыце папраўлены варыянт плана.

Як рыхтавацца да пераказу

І.Уважліва прачытайце тэкст, высветліце значэнне незразумелых слоў.

2. Сфармулюйце тэму і асноўную думку.

3. Вызначце, да якога стылю адносіцца тэкст.

4.   Падзяліце тэкст на сэнсавыя часткі і складзіце план.

5.   Вызначце   асаблівасці   мовы   тэксту,   запомніце некаторыя з іх і выкарыстайце ў пераказе.

6. Прачытайце яшчэ раз тэкст.

7.   Закрыйце кнігу; напішыце першы варыянт пераказу, праверце і папраўце гэты варыянт, а затым перапішыце яго.

План аналізу лірычнага твора

1. Час напісання.
2. Біяграфічны і фактычны каментарый.
3. Ідэйны змест:

а) галоўная тэма;

б) асноўная думка;

г) эмацыйная афарбоўка пачуццяў, адлюстраваных у вершы ў іх дынаміцы або статычна;

д) знешняе ўражанне і ўнутраная рэакцыя на яго;

ж) перавага грамадзянскіх або асабістых інтанацый аўтара.

4. Структура твора:

І) параўнанне асноўных вобразаў:

а) па падабенству;

б) па кантрасту;

г) па асацыяцыі.

ІІ) асноўныя выяўленчыя сродкі, выкарыстаныя аўтарам: метафара, эпітэт, метанімія, параўнанне, алегорыя, сімвал, гіпербала, літота, іронія (як троп), сарказм, перыфраза, мастацкая дэталь;

ІІІ) інтанацыйна-сінтаксічныя фігуры: паўторы, антытэза, інверсія, паралелізм, рытарычнае пытанне;

ІY) асаблівасці рытмікі:

а) тоніка, сілабіка, сілаба-тоніка, верлібр, белы верш;

б) ямб, харэй, дактыль, анапест, амфібрахій;

Y) рыфма (мужчынская, жаночая, багатая) і спосабы рыфмоўкі (парная, крыжавая, кальцавая);

YІ) гукавая інструментоўка (алітэрацыя, асананс).

5. Жанравая адметнасць.

Апорная схема водгуку на паэтычны твор

1. Уступ

а)уражанні, асацыяцыі, успаміны,меркаванні, думкі,пачуцці, выкліканыя творам, яго асобнымі радкамі;

б) уласнае ўспрыняцце асобы аўтара твора,

в) аўтар твора як цікавая асоба ( адна яркая дэталь)

2. Галоўная частка

а) наколькі цікавая тэма твора,

б) што новага ўнёс у развіццё тэмы аўтар (яго ідэя),

в) сэнс назвы , яе сувязь з ідэяй твора,

г) думкі, якія найбольш уразілі , якія сугучны ўласным, або новыя, але вельмі   цікавыя,

д) пачуцці, якія знайшлі водгук у душы, шчырасць, моц, глыбіня,арыгінальнасць,   незвычайнасць,

е) асаблівасць кампазіцыі твора, яе роля ў выказванні аўтарскай , ідэі якія мастацкія сродкі ўжыты, якая іх роля ў творы.

3. Заключэнне

а) твор і жыццё ( ацэнка аўтарскіх адносін да жыцця ў супастаўленні з уласнай   ацэнкай),

б) твор як крыніца ідэй агульначалавечай значымасці (філасофскі змест),

   што мае значэнне для кожнага з нас, які вынік можна падвесці .

У водгуку на лірычны твор галоўная ўвага адводзіцца пачуццям.